O cidadán xornalista, a cidadá xornalista, está sempre ao servizo da cidadanía
Discurso no acto de homenaxe na Facultade de Xornalsmo, organizado polo Colexio Profesional de Xornalistas de Galicia. MUNDIARIO estivo representado polo seu columnista Antón Luaces.
Vivir para contalo corenta anos despois neste marco supón para min unha grande ledicia que ten a inevitable compaña da melancolía. Son moitas as vivencias peneiradas agora pola memoria, pero deben ir por diante os agradecementos á Facultade que nos acolle e ó CPXG, esa corporación que tiven a honra de presidir como Decano no cuatrienio da súa posta en marcha e á que me debo e me deberei mentras a vida mo permita.
Andamos en tempos de tanta tribulación que mesmo ás veces corremos o risco de perder o sentido das cousas. Pensei nestas horas na moi invocada cita de San Agustín en relación co tempo: “se me preguntas qué é, seino, mais se quero explicalo non o sei”. Pensei que ás veces podemos ter a tentación de recorrir a esa cita cando alguén nos pregunta polo xornalismo.
Mais creo que non é o caso. Primeiro porque estamos na Facultade de Ciencias da Comunicación, na factoría da que van saíndo os e as xornalistas, os relevos necesarios.
E en segundo lugar porque vós e máis eu sabemos o que é o xornalismo. Como o sabía o gran mestre Manuel Leguineche cando afirmaba “o xornalismo xa non é o que era” sen deixar de lembrar que “para desenvolver cabalmente este oficio cómpre ser honesto, contar ben os feitos e as súas causas e manter o equilíbrio da independencia por riba de todo”.
O cidadán xornalista, a cidadá xornalista, ó servizo da cidadanía, sempre cos outros no punto de mira. Que as cousas se fagan mal -e ás veces fanse rematadamente mal- non debe levarnos a supoñer que estamos condeados a perder o sentido das cousas.
Que o xornalismo realmente existente nesta altura, máis exposto que nunca nos numerosos soportes exponencialmente multiplicados polo omnipresenza do Cuarto Medio, non goce de boa saúde, non debe levarnos a esquecer que esta nosa profesión enfrontou dificultades, obstáculos e complicacións de envergadura desde os inicios e que tamén houbo negras sombras nos momentos que agora se nos aparecen como máis luminosos.
Esta nosa profesión, a máis antiga e a máis fermosa do mundo, é unha ininterrompida carreira de fondo, de fondo e de obstáculos, construída sobre as respostas derivadas dos contínuos reaxustes e as necesarias adaptacións ós cambios, das aprendizaxes necesarias para un axeitado desempeño profesional.
Non podía ser doutro xeito. Foi mudando a profesión ó tempo que mudaban os medios e os modos de produción, ó ritmo que impoñía a transformación da sociedade. Por iso a primeira luz vermella déixase ver cando perdemos de vista os “Outros”, a xente, os titulares e depositarios dos dereitos e as liberdades, tamén, claro é, da liberade de exprsesión e do dereito á información. Vale dicir cando perdemos de vista os dereitos e as liberdades de todas e de todos . Tamén os nosos dereitos e as nosas liberdades.
Di ben Paul Auster: “Somos estranos para nós mesmos e se temos algunha sensación de quén somos é unicamente porque vivimos dentro da mirada dos demais”.
Esa reflexión, que vale para a xeneralidade, resulta especialmente acaída para os xornalistas. A nosa ollada só ten sentido porque está destinada a ser obxecto das olladas dos outros, dos destinatarios e protaognistas das mensaxes. A mirada crítica dos outros, a acción dos outros, ese feedback, retroalimentación cada vez máis influínte e determinante, está a devolvernos hoxe consideracións preocupantes sobre o desempeño diste oficio, está a dicirnos que algo vai mal, por empregar a expresión de Tony Judt
Algo vai mal no hipersector da comunicación sometido máis ca nunca ós xogos dos mercados nun escenario dominado maioritariamente pola espectacularización e a multiplicación reiterada de banalizacións prescindibles non so nos horizontes do audiovisual. Como queira que polo medio andan tamén os xornalistas, resulta inevitable a tentación de confundilo todo e de cargar sobre o xornalismo as eivas dun espectáculo mediático francamente mellorable.
Que hai bó xornalismo niste tempo de preocupantes consideracións sobre os desempeños xornalísticos, é unha evidencia. Coma noutros tempos, niste hai tamén malo, regular e bó xornalismo. Que o bó teña menos proxeción é outra historia e fala da irrupción doutros intereses e influencias mediáticas e poida que tamén da ausencia de máis rotundas respostas por parte dos xornalistas nun tempo marcado pola eliminación de postos de traballo unida á precarización laboral.
Debemos entender que afrontamos un combate desigual nun tempo de inevitable resistencia, que non de actitudes temerarias, o que non excluirá a obriga de defender, e reiterar, na medida do posible, os principios e lembrar cando sexa preciso aquel “preferiría non facelo, señor”, do escribidor Bartleby, de Melville, que oportunamente citara Xosé Manuel Pereiro, o noso Decano, no discurso da súa toma de posesión.
Sabemos moi ben qué é o xornalismo e tamén o que non é. Outra cousa é que esteamos á altura. Antes, corenta anos antes, e vai para dous séculos, tamén foi así. Trátase, xa que logo, de actuar dacordo cos principios do bo xornalismo, desde a bonhomía e non desde o cinismo, como nos lembrou Kapuscinski.
Sempre hai que intentalo. Cada día hai que intentalo. Xa dixen que esta era unha longa, inacabable carreira de fondo, na que encontraremos de todo: sombras e luces, grandeza e miserias. Antes e agora. Encontraremos tamén propostas novas, reivindicacións do exercicio do mellor xornalismo, alternativas que recuperan o xornalismo que conta, a información libre e crítica, a lúcida análise dos antecedentes e os consecuentes dos feitos, o xornalismo a pesar de todo.
Alternativas e xornalismo imprescindibles niste mundo de complexas e tramposas competencias. Un mundo no que todos somos espectadores, máis ca nunca, pero no que os outros e nós, sobre todo nós, necesitamos trascender a espectacularización dos feitos e ofrecer explicacións, causas, porqués para deixar a un lado o “estalo a ver, está pasando” e pasar a informar e a explicar por qué sucede o que está pasando. Para que a historia contada polo xornalismo se compadeza cada vez máis coa historia realmente determinante, cos intereses e as preocupacións dos outros.
Hai máis dificultades e máis precariedade e máis abusos, xa o sei. Non será a última vez, lamentablemente. Pero temos a obriga moral, ética, de respostar desde os principios e o exemplo do bó xornalismo. Temos moitas posibilidades abertas polos progresos das tecnoloxías aplicadas á información e á comunicación. Este xa non é un xornalismo feito á man, porén para ser xornalismo precisa do traballo e do compromiso cabal dos xornalistas. Os avances tecnolóxicos non sustitúen o noso traballo. Iso, o traballo, o compromiso cos principios e co bo facer, depende de nós, de todas e cadansúa, de todos e cadanseu. E todo no marco da globalización, tamén da globalización da rede, que non é, ben sabedes, unha realidade distante e abstracta, senón que asume e proxecta o local. O poder da identidade na sociedade-rede, definida por Manuel Castells, e reivindicada, nomeadamente no caso de Galicia, na utilización e na promoción do idioma de noso desde a visión aberta de Galicia como célula de universalidade. Aí estaba a Xeración Nós.
Como estades a ver, preferín, nesta hora magnífica na que me saen ó paso tantas emocións, falar do que podemos facer, invocar a esperanza a pesar de todo, defender a necesidade de pequenos pasos reivindicadores do mellor xornalismo e apelar á capacidade de adaptación e á aprendizaxe continuada para perfeccionar esa nosa ollada sobre os outros e ó servizo dos outros. Ese xeito de contar, honesta e cabalmente, o que pasa para que os medios sexan en verdade os mensaxeiros e non a somente a mensaxe. Coa contribución e o compromiso de cada profesional e coa acción colectiva impulsada e auspiciada polas organizacións profesionais -vale dicir no noso caso o CPXG- para recordarlles, chegado o caso, a algúns jerifaltes de hogano e a outros serviles mangoneadores aquela noble invocación medieval diante do rei electo: “Cada un de nós é igual que Vós e todos xuntos máis que Vós”.
A Historia, como ben sabedes, fuxe das prediccións. A realidade, cada vez máis complexa, está sometida a moitas variables, presións e intereses. Nesa realidade interactúa o xornalismo, urxente crónica das urxencias cotiáns, ó que lle abonda con dar testemuña do que sucede e ten relevancia social. As prediccións quedan, seica, para economistas, financeiros, politólogos e futurólogos, que adoitan mirar máis ou menos disimuladamente polo espello retrovisor con empeño digno de mellor causa.
Ó longo de catro décadas de vida profesional, iniciadas no 1973, tiven a oportunidade, eu creo que tamén a sorte, de exercer esta profesión nosa nas axencias de noticias (Europa Press), na prensa impresa (La Voz de Galicia, especialmente, e Faro de Vigo, El Correo Gallego, Galicia Hoxe, Xornal de Galicia, as dúas últimas cabeceiras xa desaparecidas), na revista Teima, intento alternativo de construir un semanario galego e en galego, que durou só 35 semanas e foi algo máis que unha experiencia xornalística, e despois na televisión (no Centro entón “Regional” de TVE, era 1976, e na TVG) e moi logo na radio (en Radio Popular de Vigo e en Onda Cero-Galicia).
Quero recordar hoxe as figuras de Francisco Pillado Rivadulla, exemplo de xornalista cabal e coherente, o meu primeiro director en La Voz de Galicia, e a Luís Mariñas, o gran factor da primeira TV en Galicia, e a José Andrés Hernández Vicente, un salmantino que abrazou o idioma galego nas antenas de Radio Popular en Vigo e en Galicia. É a miña homenaxe á súa memoria e teño para eles admiración e gratitude.
Canda eles a miña particular e persoal crónica está ben nutrida de nomes de compañeiras e compañeiros a quen respeto e admiro. Algúns, algunhas están aquí e, se así non fose, é coma se estiveran porque así o sinto e así mo fixeron saber, por exemplo, José Antonio Gaciño, José Luís Gómez ou Mónika Sabbatiello. Beizón para todas e para todos.
O Cuarto Medio, despois de tanto xornalismo feito á man e de viva voz, xa me alcanzou, iniciado o terceiro milenio, no Consello da Cultura Galega, porque así o quixo o recordado Carlos Casares, presidente da institución nesa altura e referente da literatura galega do século XX. Non podería haber escollido un mellor escenario, persoal e profesionalmente, nos últimos doce anos da miña vida laboral.
Polo medio estiveron os compromisos na defensa activa da profesión, que permitiron a creación e a posta en marcha do CPXG cunha primeira Xunta de Goberno que incluiu a José Luís Muñoz, Isabel Quintairos, José de Cora, Fernando Varela, Antón Luaces, Darío Janeiro, Paco Sarria, Amaia del Olmo, Eva Sandino, Xosé Andrés Vázquez Hermida e Manuel Rivas. Un once de gala ou, se queredes, un conxunto de magníficos solistas, cos que calquera, eu mesmo, podría dirixir. Ou ser Decano, Estoulles, naturalmente, moi agradecido. A eles e a quenes integraron aqueles e os sucesivos órganos de goberno do Colexio. E a Xosé Manuel Vega e a Xosé Manuel Pereiro, cun excelente traballo como Decanos desta nosa institución colexial.
Teño tamén un especial recoñecemento para esta casa, para a Facultade de Xornalismo, aquí representada polo seu Decano, Xosé Pereira, nome que figura nunha persoal relación de moi prezados amigos e amigas, de Margarita Ledo a Manuel Gago, de Xosé López ou Miguel Túñez a Luís Celeiro ou Luís Álvarez Pousa, ou Víctor Freixanes, por citar só algúns nomes.
Enfin, aquí me tedes. Eu, de poder ser, volvería a intentalo, o do xornalismo, digo.
Mellor co sabido, sabido, que diría a miña avoa paterna. Un imposible que non sería obstáculo para intentalo novamente.
Posto que non é posible, abondará con expresar pola miña parte os mellores augurios para esta profesión e as súas e os seus protagonistas, as e os xornalistas que han ensanchar os nosos horizontes de liberdade como xornalistas e como cidadáns.
Este é un tempo de incertezas, que reclama mudanzas. Sucede a outros que tamén as enfrontaron e reclamaron. Foi para min unha sorte vivilos, compartilos e contalos.
Nesta altura, continuando doutro xeito esa permanente aprendizaxe que o xornalismo supuxo nestes intensos corenta nos, logo dunha peripecia profesional que ten algunhas luces pero non está libre de erros e sombras, só me atrevería a esperar merecer aquela sentencia de Calderón de la Barca: “que errar lo menos no importa si acertó lo principal”.
Quero pensar que acertei o principal, porén se así resultara, estou certo que sería un regalo da vosa xenerosidade, da xenerosidade deses “outros” ós que nos debemos. Saúde, pois, compañeiras e compañeiros, e bo traballo ó servizo do xornalismo, digo, da cidadanía.
E mil grazas a todas e a todos por todo. Teño dito.