A denuncia da corrupción é seguramente a principal razón da existencia do xornalismo

Intervención do decano do Colexio Profesional de Xornalistas de Galicia na Comisión parlamentaria non permanente de estudo de elaboración dun plan de medidas de prevención e erradicación da corrupción política

Grazas pola invitación, aínda que sexa para contribuír a acabar cunha das razóns de ser da profesión que o Colexio de Xornalistas representa en Galicia por decisión unánime deste Parlamento hai doce anos.

A corrupción, a súa denuncia, é seguramente a principal razón da existencia do xornalismo. Contar o que acontece xa o fai iso tal difuso que hoxe chamamos comunicación, pero o periodismo consiste agora, máis ca nunca, en sacar á luz algo que alguén quere que non se saiba, e revelárllelo a xente que debería sabelo. Na Times Tower de Nova York hai unha placa de bronce con esta definición dun periódico: “Unha institución que loite sempre polo progreso e as reformas, que nunca transixa coa inxustiza ou a corrupción, que sempre se opoña aos demagogos de todos os partidos, que non pertenza nunca a partido ningún, que sempre se opoña ás clases privilexiadas e aos saqueadores públicos, que sexa solidaria cos pobres, que sempre se dedique ao benestar público, que nunca se contente con publicar noticias, que sexa independente a lume e ferro, que nunca tema atacar a inxustiza, veña da rapacidade da plutocracia ou da rapacidade da pobreza”. É dun editorial que escribiu Joseph Pulittzer, en 1883 cando mercou o New York World. Desde entón, non se pode dicir que se conseguira moito, ou máis ben poderíamos pensar onde estariamos se non houbese prensa. Ese “onde estaríamos” podería ser máis ou menos a España actual:

A corrupción, segundo o avance do barómetro de maio do CIS, é, despois do paro, a principal preocupación para o 31% dos cidadáns, practicamente empatada cos problemas de índole económica e cos políticos en xeral, os partidos e a política. Tanto en resposta espontánea como seleccionada. Pero imaxino que non lles achego precisamente unha grande novidade, e que vostedes están perfectamente ao tanto desta opinión cidadá, e por iso estamos aquí.

Pódese dicir, de feito hai moita xente que o di que corrupción sempre a houbo, e que a atribúe a un suposto carácter latino. É certo que hai, como dixo aquí o fiscal superior, un hábito de distribuír dereitos como favores, verticalizando as relacións entre representantes políticos e cidadáns, de forma que estes compiten polos favores dos primeiros. E tamén está a forma de levar as políticas públicas aos intereses particulares, en coherencia coa definición que facía da política hai cen anos o xornalista norteamericano Ambrose Bierce, como un “Conflito de intereses disfrazados de loita de principios, e un manexo dos intereses públicos en proveito privado”.

Sempre houbo corrupción, e haina en todas partes. Noutros países do noso entorno tamén a hai –recorden o caso das dietas dos seus compañeiros da Cámara dos Comúns- pero aquí, o que hai, ou houbo, é impunidade, ou unha impresión xeneralizada de impunidade. E haina porque ata agora, os corruptos non tiveron medo nin da xustiza, nin moito menos das sanción da súa propia organización, nin da sanción social, ou electoral. Si das da prensa. Practicamente as únicas penas que se impuxeron ata o de Agora son as chamadas “de telediario”.

Hai impunidade porque o que nos separa do pecado, do delito ou da falta, é, a maiores da solidez dos principios éticos ou morais que cada un teña, a relación entre posible beneficio / posible castigo. E na actualidade o risco de castigo tende a cero e o de beneficio acada cifras escandalosas. E o que se ve é que incluso o de castigo, de momento, non ten consecuencias excesivamente negativas. Na última década rexistráronse en España uns 800 casos, que produciron 2.000 detencións, pero non todos chegaron a xudicializarse, as condenas foron poucas, as penas mínimas e por dicilo un tanto llanamente, ninguén devolveu os cartos. Ver como practicamente todas as grandes institucións do Estado acollen algún caso, e como o tratamento que reciben é notablemente benigno, maiormente o “ímolo deixar aí”, desde logo non axuda.

Por iso, á hora de estudar as posibles vías de cómo afrontar ese problema, gustaríame lerlles unha consideración de alguén que non é xornalista, nin político: “Que a ética chegou ao mercado significa que se puxo de moda. Unha moda máis: as empresas teñen agora códigos de conduta de réxime interior. Nin a ética nos negocios é unha materia pendente, nin a solución está en establecer unha cátedra de ética. A elección ética é só un aspecto máis da maneira de relacionarse un co mundo e consigo mesmo. Os corruptos saben moi ben que as súas operacións non son éticas. O que lles pode é a súa ansia por ganar diñeiro. O freo ha ser externo: a denuncia, a prensa, os xuíces. En banca, por exemplo, todo o mundo coñece ‘os usos e boas prácticas bancarias’. Cando alguén non as cumpre non é porque os ignore. Quen falta á ética non necesita un curso teórico sobre ela: só o medo aos periodistas e aos xuíces evitará a corrupción”. Isto díxoo Luis Valls Taberner, histórico presidente do Banco Popular e membro do Opus Dei, en 1993. Desde logo, non parece que desde entón o dos códigos de conduta e de ética serviran de moito no sector bancario.

Unha xustiza con medios e unha prensa independente, independente economicamente e independente das súas veleidades políticas, serían dous piares fundamentais para acabar ou atenuar a corrupción.

Escollemos un mal momento para ter unha prensa libre e independente. Na épocas das vacas gordas, os empresarios da información convertéronse en empresarios da comunicación. Os cartos que ganaron ou que recibiron non os utilizaron para mellorar o produto que facían. Eu xa non recordo a última vez que en Galicia houbo un fichaxe de profesionais. Eses excedentes usáronos para abrir liñas de negocios que pensaron que eran de ouro e glamour e resultaron ser outra burbulla máis. Perdido o negocio, amarráronse ao poder de influencia. Pero esqueceron aquel consello que lle deron a Spiderman: un gran poder conleva unha gran responsabilidade. Temos da prensa máis atrincheirada e máis previsible de Europa, e da de menores índices de credibilidade.

Escollemos tamén un mal momento para ter unha prensa independente porque os xornalistas están moi precarizados: é dicir mal pagados e ateigados de traballo. Nos estudios da situación sociolaboral dos profesionais que realiza o Colexio desde 2002, o salario medio vén sendo substancialmente o mesmo desde aquela: 8,20€ a hora. Con datos de 2011, un de cada tres licenciados das 10 últimas promocións estaba en paro. Un de cada cinco xornalistas elabora cinco ou máis pezas informativas ao día, o 17% fai tres ou catro e o 18% ningunha. Non quedan moitos xornalistas, nin moito tempo, para facer investigacións.

Escollemos un mal momento para ter unha prensa libre e independente porque os medios de comunicación deben ser dos poucos sectores que loitan contra a crise empeorando o produto.

De todas formas, o que fai especialmente chocantes moitos casos de corrupción, sobre todo o que pasma no estranxeiro, é o evidentes que son. Casos como o da cuarta autoridade do Estado, Carlos Dívar, que levaba anos pasando gastos privados como se fosen públicos, ou o de Undargarín e os seus contratos por deixarse caer polos sitios. Non eran asuntos que estiveses ocultos baixo unha grande enxeñería financeira, senón simplemente agachados tras dunha concepción da administración patrimonialista. A información é do alcalde, do director xeral ou do ministro, e non do cidadán.

Por iso son imprescindibles, unha proba de lume de democracia, as leis de transparencia de verdade, as que facilitan o control da xestión pública á cidadanía e aos medios de comunicación. Galicia conta cunha que foi pioneira e avanzada para a época, que cumprirá sete anos estes días, como saben, e particularmente o deputado señor Méndez Romeu, que era titular de Presidencia cando se proclamou a Lei 4/2006, do 30 de xuño, de transparencia e de boas prácticas na Administración pública galega. Tamén existe o rexistro central de convenios. O problema, segundo o pouco que eu entendo é o dos mecanismos de control.

A nivel estatal, España é o único país do seu entorno sen unha regulación deste tipo. O anterior proxecto, na anterior lexislatura, tiña o moi hispano defecto de contemplar uns considerables trámites de petición e denegación que remataban no silencio administrativo negativo, e para esa viaxe non se precisaban alforxas normativas ningunhas.

A Plataforma Pro Acceso, que agrupa a 65 organizacións que demandan o acceso libre ás administracións, fixo un informe solicitando o ano pasado 567 peticións a distintas administracións. O 54% tivo por resposta o silencio administrativo, porcentaxe que ascendeu ao 70% nas entidades locais. As administracións menos caladas foron as autonómicas. Pero cando houbo resposta, só 13% foi satisfactoria.

O actual anteproxecto está en trámite, pechou este luns o prazo de presentación de emendas parciais, con acordo de mínimos como por exemplo, que sexa unha autoridade independente quen vele polo cumprimento da lei, e non o Ministerio de Facenda.

O asunto, sen embargo é se vai ser efectiva, ou servirá para aplicarlle a vara de medir a institucións díscolas. Segundo os expertos da Plataforma pro Acceso, os requisitos de partida para unha administración transparente son que cada institución teña un mail/teléfono de contacto e un responsable, que todas as institucións deben ter iguais obrigacións de transparencia, que o silencio administrativo sexa positivo e que se establezan medidas de promoción do dereito de acceso á información para que as institucións estean ao tanto das súas obrigas de transparencia.

A maiores, Acess Info Europe, unha organización que se dedica a promover o dereito á información, asegura que o anteproxecto ten un fallo de base, que é basearse no artigo 105 da Constitución (que recoñece o dereito dos cidadáns a acceder aos arquivos e rexistros e non ao 20, que recoñece a liberdade de expresión, tal e como o establecen os tribunais internacionais de dereitos humanos, o que lle daría maior rango, por exemplo ante unha estrita lei de protección de datos.

Outro aspecto criticable é que exclúe a información auxiliar como borradores, informes, a axenda dos representantes políticos, con quen se xuntan e para qué… É dicir, todo o que sustenta as decisións políticas, que é máis importante que o que se gasta en folios ou en calefacción.

Hai dous problemas a maiores. Un é que non contempla sanción ningunha por incumprimento, se non me equivoco. No anteproxecto, dos artigos 24 ao 27, que fala das infraccións e das sancións correspondentes, ningunha se refire a infraccións ou sancións por incumprimento en facilitar información. E ningunha lei se cumpre se non hai sanción.

O outro é a rapidez. Polo menos no que respecta ao dereito da información dos xornalistas: a información caduca moi rápido. Se unha petición se contesta un mes despois, a efectos informativos é como se non se contestase.

Neste caso estamos ante un caso máis daquilo que dicía o Conde de Romanones, "Ustedes hagan la ley, que yo haré el reglamento".

Mentres se tramita esta lei, que nos influirá a todos, tramítase outra que suporá a práctica reintrodución da censura. A nova lei de axuizamento criminal, o Código Procesal Penal. No borrador desta lei, no artigo 132, di que durante a fase de investigación o Fiscal –que é quen levará a instrución dos casos- “poderá requirir ao encausado, testemuñas, peritos profesionais, ou a calquera terceiro que tivese acceso á información que conveña manter reservada, que se absteñan de revelar

E tamén, finalizada a investigación, o fiscal poderá solicitar ao Tribunal que estenda ese sixilo ata a apertura da vista oral”.

É dicir, que o ministerio público pode impoñer durante todo o tempo -meses ou anos- que dure a investigación que ninguén relacionado co caso, non xa o encausado nin os letrados que o defenden ou acusan, senón calquera testemuña ou perito, revele ou comente nada do que diga ou teña escoitado sobre o asunto. Poden deter a alguén, sexa xornalista sexa alcalde, e non dicir nada ata a vista oral.

Como, obviamente, pretender facer cumprir tal sixilo vai resultar máis imposible aínda que o actual segredo do sumario, o borrador ataca o problema de raíz: a difusión: “Se se difundise publicamente por calquera medio información sobre o proceso, con vulneración do segredo das actuacións ou no seu caso dos deberes de sixilo e reserva previstos neste Título, o Tribunal, de oficio ou instancia do Ministerio Fiscal poderá acordar, previa ponderación dos intereses en conflito o cese da difusión, sempre que esta puider comprometer gravemente o dereito a un proceso xusto ou os dereitos fundamentais dos afectados”.

Ou sexa segundo unha previa ponderación que non parece distinguible do libre albedrío, o Tribunal pode acordar que se deixen de difundir declaracións que se prestaron, ou feitos que se produciron.

O Código Procesal faculta á Fiscalía Xeral do Estado a “informar aos medios sobre o curso dunha investigación, sempre que iso non poña en perigo o seu éxito e o asunto sexa de interese público” e “así mesmo poderá proporcionar información aos medios sobre a marcha do proceso cando a fase de investigación finalice e a causa teña transcendencia para a opinión pública”. Repito, é o fiscal quen decide que é de interese público, ou non, deixando para os periodistas se o caso daquel alcalde que detiveron hai un ano e que agora se nos deixa saber que foi por presunta prevaricación e que quedou absolto, vai en primeira plana a cinco columnas ou en terceira a catro.

E aquí chegamos un tema que supoño que é do seu interese, que é o dos chamados xuízos paralelos.

Antes, facer unha precisión: Un aspecto que hai que ter en conta á hora de analizar ese binomio información-corrupción é que a corrupción non só ten unha dimensión legal. Ten unha dimensión ética e unha dimensión social. Non é cuestionable e condenable só o que é delito. As condutas das clases dirixentes son de interese público, aínda que non sexan delituosas, e non se poden amparar na intimidade. Se un membro do goberno come máis veces cun banqueiro que coa súa muller, a xente ten dereito a sabelo, aínda que non estea cometendo un delito. E por suposto, se deteñen a un alcalde diante dos funcionarios municipais, os veciños teñen dereito a saber por que. Hai unha recente sentenza do Tribunal Superior nese sentido.

Hai que evitar os “xuízos paralelos”, pero non se pode evitar que a sociedade se faga a súa composición de lugar. O que si se pode evitar, ou paliar, é que o faga con datos falsos ou manipulados.

Para iso o que pretendemos, Colexios de Xornalistas e Foro de Organizacións Periodistas, aínda que non as empresas nin algunhas asociacións da prensa, é que exista unha Lei de Garantías da Información que nos protexa aos xornalistas e á cidadanía, e que protexa á cidadanía da mala praxe periodística. Que nos deixemos do paripé da autorregulación, que non funciona nin no Reino Unido, e se cree un organismo que aplique o Código deontolóxico, e aquí volvemos a que se non hai sancións, non hai lei que se aplique.

Non o queren as empresas, nin os poderes fácticos, que prefiren tratar cos editores e non con xornalistas. Pero iso ten o seu risco.

A sociedade galega debe ter un Consello do Audiovisual e un Consello da Información, que velen polo incumprimento da deontoloxía periodística.

Os xornalistas deben ter comités de informativos nas redaccións, que os ampare cando os obriguen a incumprir o código deontolóxico.

Que o Colexio de Xornalistas de Galicia, un organismo de dereito público que vostedes crearon por decisión unánime para a defensa da profesión tivese algunha capacidade de reprensión mais alá da moral tampouco viría mal.

A Churchill cando lle preguntaron que pensaba dos franceses, dixo que non podía opinar, porque non os coñecía a todos. A xornalistas e políticos non os coñecen a todos, pero temos que recoñecer que estamos no fondo do pozo da estima social, xunto cos xuíces. E o sistema de saír del non é apoiarse uns na cabeza dos outros. Mentres, debería haber tolerancia cero con esas condutas. A sociedade vaise vacinando, pero sobre todo debería habela na clase política. De entrada mediáticamente. Unha cousa é preservar a presunción de inocencia dun acusado e outra quitarlle importancia a un delito, ou a unha conduta inapropiada, coa escusa de que outros fan o mesmo ou peor. Eu teño cuberto moitos xuízos, a maioría penais, e nunca vin unha liña de defensa consistente en non falar do atraco que lle imputan ao acusado para sinalar que tal outro atraca máis e con máis violencia. Durante moito tempo, como no “Club de la Lucha”, a primeira regra da Corrupción é quen ninguén falaba da Corrupción, e a segunda é que ningún corrupto falaba de Corrupción.

Un corrupto debería recibir, no círculo político que o coñece e sabe o que fai, o mesmo rexeitamento que un maltratador. Pero aínda estamos na fase aquela de que o que pasa dentro das casas é cousa da vida privada das parellas.

A maior xustificación da corrupción que recordo é a do personaxe de Orson Welles en El tercer hombre, que traficaba con penicilina fraudulenta: “En Italia, en 30 anos de dominación dos Borgia houbo guerras, terror, sangue e morte, pero xurdiron Miguel Ánxel, Leonardo da Vinci e o Renacemento. En Suíza houbo amor e fraternidade, 500 anos de democracia e paz e ¿que temos? O reloxo de cuco”.

Apostemos polo reloxo de cuco.