"Castelao, Alexandre Bóveda"

“Su sitio natural es Galicia. Insistan para que el cuadro quede ahí”. Estas palabras pertencen a Norma, unha arxentina, filla de galegos, Ramón e Concepción, que emigraran nos anos vinte do pasado século a aquela república. Ramón, en concreto, fixérao, con dezaoito anos, para non cumprir co servizo militar e ser enviado á guerra colonial en África. Declarado prófugo, non puido voltar á terra até a amnistía decretada polo goberno da República para casos como o del. Visitou a Galiza en varias ocasións, mais faleceu en Buenos Aires. Norma acompañoume, no ano 2003, ao Centro Galicia desta capital polo meu interese en coñecer o cuadro de Castelao “A derradeira leición do mestre”. Ante as dificultades para o contemplar, Norma colleu as rédeas da conversa con quen nos atendeu, declarouse a miña representante legal na Arxentina e insistiu en que, sendo eu deputada do Parlamento Galego, debería facilitárseme a visión da peza de Castelao. Atravesamos varios corredores ás escuras e, afinal, chegamos ao cuarto onde ficaba o óleo. Por fin o podiamos ver. Eu chorei e ela, tamén, contaxiada da miña emoción. Tiña só unha leve idea de quen fora Castelao e eu expliqueille a orixe e a finalidade de tal obra de arte. Onte falei con ela, comenteille que estaba aquí esta obra e encarecinlle como moitas galegas e galegos estabamos a demandar que ficase aquí para sempre. Foi cando ela pronunciou a frase que encabeza este artigo: "Castelao, Alexandre Bóveda". Non é Norma só; nas miñas varias visitas a Buenos Aires, falei con máis compatriotas ou descendentes de galegos que eran da mesma opinión: é falso, por tanto, que toda a colectividade galega da capital do Plata pense que a obra é propriedade dela e alá debe ficar.

En 2013, tiven a honra de proferir unha conferencia no Centro Galicia, en concreto no colexio Santiago Apóstol, convidada polo seu director, Carlos Brandeiro. De novo solicitei ver o cuadro de Castelao. Restaurado xa, encontrábase nunha sala moito mellor disposta, con luz suficiente e acompañado doutros obxectos ou pezas relacionadas co ilustre galego, mais non musealizado nen aberta a súa contemplación ao público.

En 2015, no 29 de Setembro, por delegación das entidades promotoras, defendín no Parlamento Galego a Iniciativa Lexislativa Popular “sobre o dereito ao coñecemento e á contemplación da obra de Castelao polo pobo galego”, cuxo artigo 4 rezaba: “A Xunta de Galiza, polo seu valor e simbolismo, emprenderá as xestións oportunas para que se adquira ou para que se ceda o cadro “A derradeira lección do mestre” e trasladalo desde Buenos Aires a Galiza para ser exposto, nas debidas condicións, xunto ao conxunto da súa obra, no espazo museístico que se define no artigo anterior”. A iniciativa non prosperou polo voto negativo do grupo maioritario da Cámara, o PP. Irada, respondín na réplica que as deputadas e deputados todos da mesma o eran, entre outras cousas, grazas a que persoas como Castelao se preocuparan de sacar adiante o Estatuto plebiscitado en 1936 e, por tanto, este antecedente histórico se puidera facer valer para a promulgación do actual, en 1981, e para a constitución mesma do Parlamento. Mais a negativa estaba xa predeterminada.

Hoxe, “A Derradeira leición do mestre” pousa na Cidade da Cultura, por espazo de seis meses, en exposición titulada “Castelao maxistral”. Na recepción do cuadro, o presidente da Xunta falou de que se trataba dunha homenaxe aos mestres e aínda engadiu que se facía un canto ao ensino liberal, libre de fanatismos. Tal deformación brutal da intención, personaxe retratado e finalidade do cuadro foi parcialmente rectificada, seica, en declaracións posteriores, ante a enxurrada de voces críticas con semellante manipulación da historia.

Realmente, é un pesadelo o que vivemos por parte da cultura oficial galega. O cuadro é un clamor contra o fascismo e o españolismo atroz que deron morte a Alexandre Bóveda o 17 de Agosto de 1936. Está inspirado na estampa homónima que Castelao inclúe no álbum Galicia mártir, publicado en València en Febreiro de 1937, só seis meses despois do martirio de Bóveda. É inintelixíbel se a esgallamos das estampas que a preceden e que a continúan (convido ao público leitor a que as contemple) e ela foi a que inspirou ao seu autor para compor o óleo de gran formato, directamente vinculado á consagración do Día da Galiza Mártir e á reivindicación, no exilio, da figura de Alexandre e de todo o nacionalismo galego reprimido e masacrado.

Coñecín en MUNDIARIO a información (?!) que a Secretaría da Emigración da Xunta se permite dar sobre esta obra de arte. Non hai máis para onde. Como se pode, despois de declarar a súa orixe ou inspiración (Galicia Mártir), afirmar que “responde al viejo tema de encuadramiento de la lamentación ante el cuerpo de Cristo”? Acaso o redactor desta nota ignora que a primeira estampa do álbum leva por pé: “Este é o Deus dos feixistas” (a apoteose do xenocidio) e a segunda reproduce a oración dunha vella paisana perante o cruceiro, con estas terríbeis palabras: “Queiman, rouban e asesinan no teu nome!”. Ou sexa: a alianza do terror político e do colaboracionismo da xerarquía católica na barbarie da guerra civil española. A novena estampa deste álbum eu propria a teño comentado (“Esta dor non se cura con resiñación” é a súa lexenda) como unha Pietà á galega, por retratar a inmensa dor dunha nai co seu fillo morto  –de morte matada– en brazos. Mais na que dá lugar ao cuadro que estamos a glosar, como se pode obviar-omitir-censurar-ocultar que se trata de Alexandre Bóveda e, con el, do nacionalismo galego a que el serviu con todo o seu afán e talento? Como se pode negar que os dous nenos que o acompañan representan o futuro da Galiza, reforzado pola imaxe das árbores que han volver renacer? Non é un discurso de morte, é unha proclamación da vida necesaria, tal e como Castelao expresa na dedicatoria do álbum:

Aos galegos que andan pol-o mundo

Estas estampas, arrincadas da miña propria door, van dirixidas a vós que sempre amáchedes a liberdade e sodes a única reserva que nos queda para reconstruir o fogar desfeito.

Reconstruír. É o que nos cómpre. E que outra cousa que reconstrución da nosa historia magoada, negada e agredida supón reclamar que esta peza de Castelao fique na súa terra, na que deu lugar a que o autor, a miles de quilómetros de distancia, publicase, en 1944, un ano antes da composición do cuadro, Sempre en Galiza? Que outra cousa que reconstrución é reclamarmos que poidamos contemplar, na extensión e variedade debidas, a obra artística de Castelao, 68 anos despois da súa morte, no exilio forzoso?

Ramón era o irmán preferido de meu pai. Sempre mantiveron o contacto epistolar. Se estivese neste mundo, choraría ao ver o triste destino do seu queridísimo “Centro Gallego”. El, coma tantos, non emigrou por gosto ou capricho. Que é o que queren e fan os poderes públicos españois e galegos a respeito do drama da emigración? Aumentala? Acaso se preocupan da situación de tantos e tantos galegos transterrados? Ou máis ben se apontan á mísera compensación de declaralos “donos” dunha obra de arte que nen coñecen nen, por tanto, poden apreciar, fóra dunha minoría exigua? Non temos as galegas e os galegos de hoxe o dereito e a obriga de reatar a nosa historia, a unha e a outra beira do Atlántico, co debido recoñecemento a todos os que, aquí e alá, crearon conciencia galega e traballaron para que ela se traducise en feitos políticos, en institucións que loitasen para dar traballo e vida a todos os fillos da Galiza e, xa que logo, evitar a súa expulsión do país, a emigración masiva?

Primeiro, ocultación e negación. Agora, demagoxia e manipulación. Non merecemos outra cousa? Se Castelao é maxistral, que o poidamos apreciar como tal, a comezar pola contemplación da súa obra, incluíndo a que representa maxistralmente a memoria histórica declinada en, desde e para a Galiza. @mundiario